Z DWORCA PKP NA MOLO

Z peronu kolei elektrycznej przez skrawek dojście do ul. Kościuszki. Po lewej dom nr 6, w 1938 -1939 r. sekretariat Gminy Polskiej Związku Polaków. Nieco dalej budynek poczty z 1890 r., rozbudowany w 1898 i 1904. Naprzeciw dworek plebanii z około 1850 r., wzniesiony ma miejscu obronnego Dworu Francuskiego, kwatery króla Leszczyńskiego w 1733 r. na zapleczu dworku dąb około 300 – letni. Ul. Kościuszki przechodzi w pl. Konstytucji 3 Maja, dawny plac targowy do około 1900 r. Przy placu znajdują się: banki, hotele, restauracje, bary, kawiarnie itd., a na skraju skarpy poewangelicki kościół p.w. św. Jerzego, neogotyk z 1901 r.

Obok kościoła zejście na ul. Bohaterów Monte Cassino, a naprzeciw niego widać budynek, w którym znajduje się restauracja. Od 1832 r., stał w tym miejscu hotel Kreissa (później Schultza) z ogródkiem. Siedząc w nim opisywał Deotyma w 1858 r. wygląd obronnego dworku (dziś plebania) z wałem i fosą wypełnioną wodami Średniego Potoku. Fortyfikacje te wzniesione w 1660 r. zlikwidowano około 1911 r.

Poniżej, u podnóża skarpy biegnie w prawo ul. Sobieskiego, do 1945 r. Dr. Haffnera, w lewo ul. Alfonsa Chmielewskiego, wybitnego działacza narodowego Sopotu w latach 1904 – 1918. Z kolei, obok księgarni wznosi się dom nr 28, w którym na piętrze czynne było w latach 1913 -1914 MUZEUM KASZUBSKO – POMORSKIE, założone przez Aleksandra Majkowskiego. Spotykane kamieniczki pochodzą głównie z końca XIX i pocz. XX w., nowe: siedziba PKO z 1980 r. i Dom Towarowy z 1948 r. Ul. Bohaterów Monte Cassino jest główną arterią handlową Sopotu i popularnym deptakiem wczasowiczów. Znajdują się przy niej: kino, Teatr Dramatyczny, restauracje, bary i kawiarnie.

Tuż za domem towarowym rozciąga się pl. Przyjaźni Polsko – Radzieckiej w miejscu wypalonych w 1945 r. kilku domów i dwóch luksusowych hoteli. Do 1839 r. strawił pożar 23 marca 1945 r. ocalałe partie przyziemia domu kuracyjnego oraz pawilony z Targów Gdańskich (1947 r.) zaadoptowano na siedzibę BIURA WYSTAW ARTYSTYCZNYCH, czynnego od 1948 r. Główny budynek odbudowano w latach 1980 – 1982. Przed domem kuracyjnym, od strony miasta stała słynna willa „Quo vadis” Chmielowskiego. Od strony morza rozciąga się obramiony krytą półokrągłą galerią i wysadzony drzewami tzw. Skwer Kuracyjny, miejsce spacerów, koncertów, przed wojną kawiarnia na wolnym powietrzu. Cały ten zespół powstał w 1928 r.

Z placykiem tym sąsiaduje od południa Zakład Balneologiczny z lat 1903 – 1904, połączony krytym pasażem z pawilonem Zespołu Reumatologicznego. Odbudowany komin zakładu jest znakomitym punktem widokowym. Ze skwerem łączy się szeroka platforma mola, wyposażona w ławki do opalania i wypoczynku. Przechodzi ona w pomost – 10 – metrowej szerokości, długości 395 m, spoczywający na setkach potężnych pali, wbitych kafarami w dno morskie. Przy końcu pomostu widnieje budyneczek z kasą Żeglugi Gdańskiej. Obok, po północnej stronie urządzona jest przystań dla statków. W tym miejscu łączy się z molem ostroga 132 – metrowej długości, pełniąca rolę solarium i będąca przystanią dla jachtów i łodzi żaglowych. Przedłużenie głównego pomostu stanowiła nisko nad wodą położona trójkątna głowica rozebrana w 1982 r. po zniszczeniu przez sztormy.

Pierwsze molo 130 stóp długości i 5 stóp szerokości wybudował dr. Haffner. W 1842 r. jego długość wynosiła 200 stóp, a szerokość 8 stóp. Odnowione w 1875 r., a w 1882 r. przedłużone do 300 stóp i poszerzone do 12 stóp. Dalsze przebudowy w 1886, 1895, 1904 i w 1910 r. w związku z budową nowego domu kuracyjnego. Osiągnęło ono wówczas długość 315 m i dzisiejszą szerokość 10 m. w 1927 r. przedłużono je do 455 m, tak że mogły przy nim cumować statki pływające ze Świnoujścia do Piławy. Rozszerzenie początkowej platformy nastąpiło w 1928 r., a w następnych latach przedłużenie do 516 m (wraz ze zniszczoną głowicą) i zbudowanie bocznej ostrogi, projektowanej już w 1880 r. W latach trzydziestych XIX w. istniały także dwa mniejsze pomosty, długości 110 stóp przy kabinach kąpielowych. Regularne rejsy do Helu i Pucka zapoczątkowano w 1904 r. Obecnie Sopot posiada połączenie statkami i wodolotami z Gdańskiem, Helem i Gdynią. Widok z mola obejmuje szeroką i malowniczą panoramę od Przylądka Redłowskiego na północy do Nowego Portu i Westerplatte na południowym wschodzie.

NA NADMORSKIEJ STEGNIE

Na południe od zespołu szpitalnego rozciąga się stary, pamiętający czasy Haffnera Park Południowy. Pośrodku wznosi się ewangelicki neobarokowy kościół z 1919 r. nieco dalej przy plaży widać śliczne, zbudowane z drewna w 1907 r. Łazienki Południowe, dzieło Paula Puchmüllera. Przy tym budynku mieszczącym jadłodajnię zaczyna się urocza nadmorska alejka spacerowa, prowadząca do odległego o 2 km Jelitkowa.

Idąc od szpitala w przeciwnym kierunku mija się pawilony BWA, a następnie neogotycki kościółek z 1870 r., pamiętny tym, że od 6 września 1936 r. odprawione w nim były nabożeństwa dla Polaków. Duszpasterzował w nim ks. Władysław Szymański, zamordowany w 1939 r. w Stutthofie. Po prawej wyłania się ogromna bryłą Grand Hotelu – hotelu kasyna z lat 1924 – 1927. Naprzeciw, po drugiej stronie ul. Bohaterów Warszawy przycupnął dworek sprzed 1820 r., a nieco dalej wznosi się dom wczasowy „ZAIKS”. Biegnąca w lewo ul. Majkowskiego wyróżnia się zabudową willową z 2 poł. XIX w.

Przy Grand Hotelu zaczyna się rozległy Park Północny, ciągnący się ku granicy Sopotu z Gdynią, do ujścia historycznego potoku Swelina do morza. W południowej części parku rozsiadł się ciężką bryłą dawny Pawilon Sztuki, zbudowany w 1913 r. Po drugiej stronie ulicy widać liczne korty tenisowe, istniejące od 1898 r., miejsce międzynarodowych spotkań tenisistów. Wzdłuż plaży natomiast rozprzestrzenia się lekki, kilkusetmetrowej długości, pięknie wkomponowany w ścianę parku blok Łazienek Północnych. Zbudowane zostały według projektu ach. Janusza Kowalskiego i oddane do użytku w 1972 r. Obok, pośród zieleni znajduje się skromy głaz – pomnik czczący pamięć marynarzy poległych w latach 1939 – 1945. W pobliżu łazienek pyszni się zielenią i barwnymi rabatami kwiecia rozległy trawnik, dawny pl. Mancowy, gdzie rybacy suszyli swoje sieci śledziowe, później plac sportowy i wreszcie jeden z fragmentów parku. Idąc dalej wzdłuż wydm i plaży mija się lokal „Meduzę” i po pewnym czasie dochodzi się do ujścia Swelini. Na lewo w głębi zamyka widok urwisty stok wysoczyzny, na której rozbudowano w ciągu minionego stulecia ośrodki wypoczynkowe, m. in. przed kilkunastu laty duży zespół hotelowo – gastronomiczny PTTK.

WZDŁUŻ SOPOCKIEJ SKARPY

Od ujścia Swelini powrót dróżką biegnącą u podnóża skarpy. Po osiągnięciu ul. Powstańców Warszawy przejście jej końcowym odcinkiem pod górą ku ul. Bieruta. Przy zbiegu tych ulic mija się kolejny ciek sopocki – Kamienny Potok, od tego miejsca skanalizowany. Od niego pochodzi nazwa północnej połaci Sopotu – rozbudowujący się Kamienny Potok. Korzeni tego miana szukać trzeba – jak chce tradycja – w istnieniu niegdyś, na wzniesieniu Huk, tam gdzie obecnie stoi zespół obiektów PTTK, ogromnego głazu, przypuszczalnie ofiarnego pogańskich Pomorzan. Przy wypływie Kamiennego Potoku z wysoczyzny czynna była od 1660 r. papiernia poruszana jego wodą.

Idąc ul. Bieruta wzdłuż skarpy dochodzi się do wczesnośredniowiecznego grodziska, najstarszego i dobrze zachowanego zabytku Sopotu. Przez furtę w ogrodzeniu dostajemy się do podnóża wału grodowego. Grodzisko posiada kształt czworoboku o wymiarach 45 x 49,5 m. usytuowane jest na cyplu wysoczyzny i odcięte od cokołu lądu głęboką fosą. Po obydwu stronach dawnej warowni, północnej i południowej widać bagniste dolinki. Dnem ich płyną niewielkie potoki. Północny bezimienny uchodzi do Kamiennego Potoku, południowy o nazwie Grodowy Potok skanalizowano w XX w.

Dalsza trasa biegnie u podnóża skarpy ul. Winieckiego. Tuż za ul. Wosia Budzysza (Jana Karnowskiego, kaszubskiego poety) widać wielki pawilon Teatru Letniego. Naprzeciw, w głębokim parowie, płynie bystrym nurtem Babidolski Potok. Do około poł XIX w. jego wody poruszały tzw. Młyn Dolinny, w którym już w 1830 r. czynny był lokalik, od 2 poł, XIX w. duży zakład gastronomiczno – rozrywkowy, mieszczący się w zachowanej przy ul. Winieckiego (na skraju skarpy) elektrycznej willi. Obiektem o znaczeniu historycznym jest willa nr 23, położona naprzeciw wylotu ul. Helskiej. Umieszczona na niej tablica przypomina, iż w latach 1926 -1929 miał tu siedzibę Sekretariat Biura Politycznego KPP oraz jej Redakcja Centralna.

Przy okazji warto zboczyć na ul. Helską, by obejrzeć stojący przy niej zespół will z 2 poł. XIX w. i przy ul. Bieruta dom nr 52, w którym w latach 1930 – 1937 czynna była Świetlica im. ks. bp. Bandurskiego, zorganizowana przez Związek Polaków.

Przy trasie, naprzeciw ul. Majkowskiego i przy wylocie głębokiego parowu, widać strome schody prowadzące po zboczu skarpy do ul. Czyżewskiego. Pod nr. 12 zachował się klasycystyczny dworek z około 1800 r., zbudowany przez Kajetana Sierakowskiego, właściciela tej posesji w latach 1797 -1814. Od 1974 r. zabytek ten jest siedzibą TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ SOPOTU, miejscem wystaw czasowych prezentujących malarstwo i rzemiosło artystyczne.

Ul. Czyżewskiego biegnie wprost ku kościołowi św. Jerzego (z 1901), wznoszącemu się na skraju skarpy, u której podnóża leży ul. Sobieskiego, dawna dróżka spacerowa od lat 70 XIX w. wcześniej spacerowano górą, brzegiem skarpy przez tzw. Lasek ciągnący się do majątku Karlikowo. Po rozparcelowaniu obszaru między skarpą a dzisiejszą ul. Kościuszki (do 1875 r. drogą polną) górną dróżkę zamknięto, Lasek po większej części wykarczowano, pozostawiając jedynie niektóre okazy drzew i większy ich zespół w sąsiedztwie dzisiejszego ratusza oraz zadrzewienie na zboczu skarpy.

Idąc ul. Sobieskiego mija się po prawej dom nr 6a. Mieszkał w nim w latach 1919 – 1939 wybitny działacz i publicysta Władysław Cieszyński; zamordowano go 17 września 1939 r. w Piaśnicy. Drugim miejscem pamiętnym jest placyk (obecnie parking) przy ul. Chopina. Stał tutaj do 1971 r. historyczny Dom Polski, centrum życia polskiego w Sopocie w latach 1928 – 1939, wcześniej również – jeszcze jako hotel „Victoria” – wykorzystywany przez polskie teatry z Warszawy i Poznania oraz przez miejscowe polskie organizacje. Rozbiórka tego obiektu będącego w dobrym stanie technicznym była niewybaczalnym błędem władz sopockich anno 1971 r. – zniszczeniem cennej pamiątki polskości Sopotu. Obok brzydki pawilon – biura przedsiębiorstwa turystycznego „Kąpielisko Morskie Sopot”.

Obok parkingu wznosi się kościół „Gwiazda Morza” z 1902 r. od 1909 r., po usilnych staraniach Chmielewskiego i Towarzystwa Ludowego, zaczęto raz w miesiącu odprawiać w nim polskie nabożeństwa i wygłaszać polskie kazania dla około 3 – tysięcznej ludności polskiej Sopotu. W sąsiedztwie kościoła wznosi się pośród parku sopocki ratusz z 1911 r., rozbudowany w 1923 r. poniżej ratusza wije się w krętym parowie bystry potoczek i wpływa do kanału biegnącego pod ul. Chrobrego. Powyżej widać osnutą legendami grotę, w której miała wypoczywać królowa polska Elżbieta. Jej imieniem nazywała dawniej miejscowa ludność grotę, otaczający ją park i potoczek. Obecnie nazywa się on Potokiem Haffnera.

Trasa urywa się przy ul. Dzierżyńskiego. Ulica ta, to jeszcze w 1909 r. arteria drogowa osady kaszubskiej Karlikowo liczącej w 1874 r. 353, w większości kaszubskich mieszkańców. Idąc w górę tej ulicy dochodzi się niebawem do zabytkowego Dworku Młynarza z 1 poł. XIX w., od 1 października 1979 r. siedziby oddziału Muzeum Stutthof w Sztutowie. Idąc ul. Kościuszki w kierunku dworca PKP mija się siedzibę Bałtyckiej Agencji Artystycznej (BART) i szereg ładnych willi. Przechadzkę kończy dojście do pl. Konstytucji 3 Maja.

NA TRASIE SOPOCKIEJ WSI KLASZTORNEJ

Dzisiejsza górna część ul. Boh. Monte Cassino (od kościoła św. Jerzego do al. Niepodległości) oraz cała ul. 1 Maja była od XIII w do 2 poł. XVI w. zwykłą drogą wzdłuż której pobudowane były zagrody chłopskie wsi, należącej od 5 marca 1283 r. do klasztoru cystersów w Oliwie. Począwszy od poł. XVI w. istniejące tu 12 gospodarstw rolnych wykupili od klasztoru bogaci kupcy gdańscy i pobudowali letnie rezydencje z ogrodami, ozdobnymi stawkami rybnymi i budynkami gospodarczymi. Znane jest położenie, a nawet wygląd tych dworków dzięki dochowaniu się mapy z 1714 r., na której geometra królewski Schirschmidt oznaczył wszystkie posesje i narysował istniejące wówczas budynki. Dworki nie były uszeregowane wzdłuż drogi, lecz leżały na ogół w pewnym oddaleniu od niej, jak np. Dwór XI (Francuski) w miejscu obecnej plebanii przy ul. Kościuszki 1 lub Dwór II (Hiszpański) przy al. Niepodległości 781.

Idąc od początku omawianej drogi, tj. od kościoła św. Jerzego mija się biuro PTTK, księgarnię, bar mleczny, a tuż za torami kolejowymi zabytkowy domek nr 11, w którym przez kilkadziesiąt lat mieszkał i urzędował dr Benzler, zasłużony naczelny lekarz sopockiego uzdrowiska, zm. w 1897 r. kilkadziesiąt metrów dalej, w narożniku ulic, tam gdzie znajduje się apteka rozlewały się w 1714 r. wody stawku. W 1807 r. stał już w tym miejscu dom, mieszczący urząd celny na granicy Prus i Wolnego Miasta Gdańska. W 1842 r. otwarto w tym lub może nowym, znanym z rysunku domu pierwszą sopocką aptekę. Na prawo od tego narożnika, przy al. Niepodległości 801 stoi stary budynek karczmy, wzniesiony około poł. XVIII w., na miejscu spalonego w 1734 r. Karczma czynna była do 1934 r.

Idąc w przeciwnym kierunku od ul. Bohaterów Monte Cassino natrafia się po chwili na wspomniany Dwór Hiszpański zapewne z XVII w. zrekonstruowano w 1980/81 r. jest to więc najstarszy, częściowo autentyczny dworek patrycjuszowsko – magnacki. Zachowane przyziemie zbudował – być może – Jan Rogge burmistrz gdański, piętro zaś w 1737 r. magnat pomorski Rexin, zapewne Michał Ernest, późniejszy starosta malborski. W 1756 r. odprzedał tę posesję Przebendowskiemu.

Dalszy ciąg drogi rozpoczynał przy ul. 1 Maja po lewej najstarszy w Sopocie sklep towarów mieszanych, wymieniony w 1629 r., należący do Dworu IX. Nieco dalej, w miejscu targowiska znajdował się od średniowiecza siedziba sołtysów wsi Sopot; w 1612 r. przeszła w ręce gdańszczan, od poł. XVIII w. była ośrodkiem dóbr sopockich Przebendowskiego, a w XIX w. właścicieli niemieckich. W 1904 r. wykupiło majątek miasto. Obok targowiska zachowały się dwie wille po właścicielach niemieckich.

Z miejsca krzyżowania się trasy z ul. Armii Czerwonej widać na prawo i na lewo gmachy UNIWERSYTETU GDAŃSKIEGO i biblioteki tejże uczelni. Na wprost rozbudowana ostatnio siedziba straży pożarnej.

Zapraszam do przeczytania artykułu na temat —> Gdynia historia miasta